1910 – 1987 Hamburg
Advertisement for Karabet Tchilinghiryan’s wholesale for dried fruits in the Hamburg business directory of 1908 • Source: Hamburger Adressbuch 1908, Branchenverzeichnis: Dritter Abschnitt Geschäfts- und Berufszweige I. Abtheilung: Locales. Alphabetteil Obst und Früchte Seite III/236 (Universität Hamburg)
Familiengrab der Tchilinghiryans, Hamburg, Friedhof Ohlsdorf, Planquadrat O 12 oberhalb der Cordesallee Tchilinghiryan’s Family Grave, Hamburg, Friedhof Ohlsdorf, Planquadrat O 12 above Cordesallee Photo: Bernhard Diener Source: CC
Carl Tchilinghiryan and the Armenian-Ottoman roots of Tchibo
Everyone in Germany knows Tchibo, but hardly anyone knows how the major German coffee company got its name. It is made up of the first syllable of the Armenian name “Tchilinghiryan” and the word “Bohne” (bean): Tchiling-Bohne, short: Tchibo. Thus, the company is named not only after its core business – trading in coffee beans – but also after one of its two founders: Carl Tchilinghiryan.
Heir of an Armenian merchant family
Carl Tchilinghiryan, born on February 27, 1910 in Hamburg, came from an Armenian merchant family. His paternal grandfather, Karabet Mardiros Tchilinghiryan, lived as a merchant in Aydın, in today’s western Turkey, where he is also buried. In Aydın, Carl’s father, Karabet Martin Tchilinghiryan, was born in 1869. Against the backdrop of the persecution of Armenians in the Ottoman Empire, he left his homeland around 1900 (between 1894 and 1896, under Sultan Abdul Hamid II, hundreds of thousands of Armenians were massacred, an event known as the Hamidian massacres). Karabet Tchilinghiryan moved to Hamburg, where he establish a wholesale for dried fruits in 1908 and married Protestant gardener’s daughter Erna Petersen (1887–1959). The couple had three more children after Carl (*1910): Lotte, Wilhelm, and Margarethe.
After Karabet Tchilinghiryan’s death in 1927, the dried fruit business passed to his widow, Erna Tchilinghiryan, and their children. In 1937, after completing studies in accounting, Carl joined the business as a merchant, later, his sister Lotte came on board as an authorized officer. They sold dates, figs, and trail mix, as well as tea and cocoa. Since Hamburgers apparently struggled with the name, their father had already shortened it, initially registering the business as Tchiling, K. Carl often wrote his name as Tchiling-Hiryan and advertised under the brand Tchiling’s Dried Fruits.
Founding of Tchibo
In 1949, together with well-known Hamburg coffee importer and roaster Max Herz, he founded Frisch-Röst-Kaffee Carl Tchiling GmbH, from which today’s Tchibo group emerged. Herz and Tchilinghiryan acted as equal partners, each contributing 20,000 Marks to the new company. Their innovative idea: coffee delivery by mail. Their brand name: Tchibo (short for Tchiling-Bohne).
Herz had approached Tchilinghiryan because he needed a partner to circumvent coffee import restrictions. Tchilinghiryan provided storage facilities, had room for the coffee roast machines, and international trade connections that enabled “compensation deals across three or four corners,” involving “Yugoslavs, Greeks, and Turks,” as Herz told Der Spiegel magazine in 1962.
Bankruptcy despite success
Unlike his ancestors, however, Carl Tchilinghiryan was not blessed with business success. Whether because dried fruits no longer had a market (as Der Spiegel suggested) or because Carl (according to a ZDF documentary) was more a “light-hearted bon vivant” than a “cool businessman” and “more interested in spending money,” his main business accumulated increasing debts. Herz had to keep lending him money, which he offset against company shares. By the end of 1953, Herz had taken over all of Tchilinghiryan’s shares for a total of 225,000 Marks – Carl was out.
The company name already had to be changed in the summer of 1953 due to a lost lawsuit – competitor Schilling sued for name similarity and risk of confusion. From then on it was called: Frisch-Röst-Kaffee Max Herz GmbH. However, Herz retained the by then well-known brand name Tchibo. Under his leadership and later that of his children, Tchibo grew into one of Germany’s largest consumer goods and retail companies.
For Carl Tchilinghiryan, however, things went downhill. Selling his Tchibo shares did not save Tchiling’s Dried Fruits – he had to declare bankruptcy. What happened to him afterward is unknown. He died on May 8, 1987, and is buried in the family grave of the Tchilinghiryans at Hamburg’s Ohlsdorf Cemetery (grid O 12).
The world in a coffee cup
Carl Tchilinghiryan’s story reminds us that in the field of trade, ancient connections between peoples exist. The term “colonial goods trade” once named one such connection. But that a supposedly quintessentially German company like Tchibo has Armenian roots – or at least name components – is hardly known today. And this is just one of the many surprising stories hidden in a cup of coffee. Which other products have been shaped by German-Turkish or German-Ottoman connections? At the TAM Museum, we are on the trail of such stories.
Carl Tchilinghiryan und die armenischen-osmanischen Wurzeln von Tchibo
Jeder hierzulande kennt Tchibo, aber kaum einer weiß, wie das große deutsche Kaffeeunternehmen zu seinem Markennamen kam. Er setzt sich zusammen aus der ersten Silbe des armenischen Namens „Tchilinghiryan“ und des Wortes „Bohne“, kurz Tchibo. Der Konzern ist so nicht nur nach seinem Kerngeschäft benannt – dem Verkauf von Kaffeebohnen –, sondern auch nach einem der beiden Unternehmensgründer: Carl Tchilinghiryan.
Sproß einer armenischen Kaufmannsfamilie
Der am 27. Februar 1910 in Hamburg geborene Carl Tchilinghiryan stammt aus einer armenischen Händlerfamilie. Sein Großvater väterlicherseits, Karabet Mardiros Tchilinghiryan, lebte als Kaufmann in Aydın in der heutigen Westtürkei, wo er auch begraben ist. In Aydın kommt 1869 Carls Vater Karabet Martin Tchilinghiryan zur Welt. Vor dem Hintergrund der Verfolgung der Armenier im Osmanischen Reich (zwischen 1894 und 1896 wurden unter Sultan Abdülhamid II. Hunderttausende Armenier ermordet, was als Hamidische Massaker in die Geschichte einging) verlässt er um 1900 seine Heimat. Karabet Tchilinghiryan zieht es in die Hansestadt Hamburg, wo er sich niederlässt, 1908 einen Großhandel für getrocknetes Obst gründet und die protestantische Gärtnerstochter Erna Petersen (1887–1959) heiratet. Das Paar bekommt nach Carl (* 1910) noch drei weitere Kinder: Lotte, Wilhelm und Margarethe.
Nach Karabet Tchilinghiryans Tod 1927 geht das Importgeschäft auf seine Witwe Erna Tchilinghiryan und die Kinder über. Carl tritt nach einem Buchhalterstudium 1937 als Kaufmann in das Geschäft ein, seine Schwester Lotte später als Prokuristin. Sie verkaufen Datteln, Feigen und „Studentenfutter“, auch Tee und Kakao. Weil die Hamburger sich offenbar mit dem Namen schwertun, hatte schon der Vater ihn verkürzt und sein Gewerbe anfangs unter Tchiling, K. eintragen lassen. Carl schreibt sich nun oft Tchiling-Hiryan und wirbt für „Tchiling’s Trockenfrüchte“.
Gründung von Tchibo
1949 gründet er zusammen mit dem bekannten Hamburger Kaffeeimporteur und -röster Max Herz die Frisch-Röst-Kaffee Carl Tchiling GmbH, aus dem der heutige Tchibo-Konzern hervorgegangen ist. Herz und Tchilinghiryan agieren als gleichberechtigte Partner, jeder zahlt 20.000 Mark in die neue Firma ein. Ihre innovative Idee: Postversand von Bohnenkaffee. Ihr Markenname: Tchibo – kurz für: Tchiling Bohne bzw. Tchiling Bohnenkaffee.
Herz war auf Tchilinghiryan zugekommen, weil er einen Partner suchte, um die Kaffeeimportbeschränkungen zu umgehen. Tchilinghiryan verfügte über Lagerräume, Platz für die Aufstellung von Röstöfen und internationale Handelsbeziehungen, die interessante „Kompensationsgeschäfte über drei oder vier Ecken“ ermöglichten, „bei denen Jugoslawen, Griechen und Türken mitspielten“, wie Herz 1962 dem Magazin Spiegel gestand.
Konkurs trotz Erfolg
Anders als seinen Vorfahren ist Carl Tchilinghiryan jedoch kein Unternehmerglück beschieden. Ob es nun daran lag, dass Trockenfrüchte keine Konjunktur mehr hatten (so die Begründung im Spiegel), oder daran, dass Carl (laut ZDF-Doku) eher „leichtfüßiger Lebemann“ als „kühler Kaufmann“ und „mehr am Geldausgeben interessiert“ war: Sein Hauptgeschäft häuft immer mehr Schulden an, ständig muss Herz ihm Kredit geben, den er mit Unternehmensanteilen verrechnet. Bis Ende 1953 hat Herz alle Anteile von Tchilinghiryan für insgesamt 225.000 Mark übernommen – Carl ist draußen. Der Firmenname musste schon im Sommer 1953 aufgrund eines verlorenen Rechtsstreits – Konkurrent Schilling klagte wegen Namensähnlichkeit und Verwechslungsgefahr – geändert werden, er lautete fortan: Frisch-Röst-Kaffee Max Herz GmbH. Den mittlerweile schon sehr bekannten Markennamen Tchibo behält Herz bei. Unter seiner Führung und später der seiner Kinder steigt Tchibo zu einem der größten deutschen Konsumgüter- und Einzelhandelsunternehmen auf.
Für Carl Tchilinghiryan hingegen geht es bergab. Der Tchibo-Verkauf rettet Tchiling’s Trockenfrüchte nicht – er muss Konkurs anmelden. Wie es ihm danach ergeht, ist nicht bekannt. Er stirbt am 8. Mai 1987 und ist im Familiengrab der Tchilinghiryans auf dem Hamburger Friedhof Ohlsdorf (Planquadrat O 12) begraben.
Die Welt in der Kaffeetasse
Carl Tchilinghiryans Geschichte erinnert uns daran, dass es gerade im Bereich des Handels uralte Verbindungen zwischen den Völkern gibt. In der Bezeichnung „Kolonialwarenhandel“ wurde eine dieser Verbindungen klar benannt. Aber dass ein vermeintlich urdeutscher Konzern wie Tchibo armenische Wurzeln – oder zumindest Namensbestandteile – hat, ist nicht mehr ersichtlich und so gut wie unbekannt. Und das ist nur eine der vielen überraschenden Geschichte, die allein in einer Tasse Kaffee stecken können. Welche anderen Produkte haben die deutsch-türkischen bzw. deutsch-osmanischen Beziehungen wohl geprägt? Beim TAM Museum gehen wir auf Spurensuche und erforschen auch diese Geschichten.
Carl Tchilinghiryan ve Tchibo’nun Ermeni-Osmanlı kökenleri
Bugün Almanya’da neredeyse herkes Tchibo’yu bilir, ama neredeyse hiç kimse bu büyük Alman kahve şirketinin adını nereden aldığını bilmez. İsim, Ermenice ve Türkçe kökenli “Tchilinghiryan” soyadının ilk hecesi ile Almanca “Bohne” (fasulye/kahve çekirdeği) kelimesinin birleşiminden türetilmiştir: Tchiling-Bohne, kısaca Tchibo. Böylece şirketin adı, hem kahve çekirdeği ticaretine hem de kurucularından biri olan Carl Tchilinghiryan’a atıfta bulunmaktadır.
Bir Ermeni tüccar ailesinin mirasçısı
27 Şubat 1910’da Hamburg’da doğan Carl Tchilinghiryan, Ermeni kökenli bir tüccar ailesinden gelmektedir. Büyükbabası Karabet Mardiros Tchilinghiryan, bugünkü Batı Türkiye’de yer alan Aydın’da tüccarlık yapmış ve burada defnedilmiştir. 1869 yılında, Aydın’da dünyaya gelen Carl’ın babası Karabet Martin Tchilinghiryan, Osmanlı İmparatorluğu’nda Ermenilere yönelik artan baskılar nedeniyle 1900 civarında memleketini terk etmiştir (1894-1896 yılları arasında Sultan II. Abdülhamid döneminde yüz binlerce Ermeni katledilmiş ve bu olaylar tarih literatüründe Hamidiye Katliamları olarak bilinmektedir). Karabet Martin Hamburg’a göç etmiş, 1908 yılında kuru meyve toptancılığı kurmuş ve Protestan bir bahçıvanın kızı olan Erna Petersen (1887–1959) ile evlenmiştir. Çiftin Carl’dan (1910) sonra Lotte, Wilhelm ve Margarethe adında üç çocuğu daha olmuştur.
Karabet Tchilinghiryan 1927 yılında vefat edince, kuru meyve işi eşi Erna Tchilinghiryan ve çocuklarına geçmiştir. 1937 yılında muhasebe eğitimini tamamlayan Carl, babasının izinden ticarete katılmış; daha sonra kız kardeşi Lotte de yetkili memur olarak işe dahil olmuştur. Şirket, hurma, incir, karışık kuruyemişin (“öğrenci yiyeceği”) yanı sıra, çay ve kakao satmıştır. Hamburglu müşterilerin, soyadını telaffuz etmekte zorlanması üzerine, babaları işyerinin adını kısaltmış ve şirketi “Tchiling, K.” olarak tescil ettirmiştir. Carl ise kendi adını sıklıkla “Tchiling-Hiryan” olarak yazmış ve işletmesini “Tchiling’in Kuru Meyveleri” markasıyla tanıtmıştır.
Tchibo’nun kuruluşu
1949 yılında, tanınmış Hamburg’lu kahve ithalatçısı ve kavurucusu Max Herz ile birlikte Frisch-Röst-Kaffee Carl Tchiling GmbH’yi kurdu; buradan günümüzün Tchibo Grubu doğdu. Herz ve Tchilinghiryan eşit ortak olarak, her biri yeni şirkete 20.000 Mark yatırım yaptı. Yenilikçi olan fikirleri ise posta yoluyla kahve satmaktı. Markalarının adı: Tchibo (kısaltma: Tchiling-Bohne).
Herz, kahve ithalat kısıtlamalarını aşmak için ortak arayışındayken Tchilinghiryan’a teklif götürmüştü. Tchilinghiryan, depoları, kavurma makineleri üreticileriyle önemli bağlantıları ve uluslararası ticaret ilişkileri sayesinde, “Yugoslavların, Yunanların ve Türklerin de dahil olduğu” ve “üç dört köşe dolaşan telafi ticaretleri” yapılmasını sağlıyordu. Herz, bunu 1962’de Der Spiegel dergisine anlatmıştır.
Büyük başarıya rağmen iflas
Ne var ki Carl Tchilinghiryan, atalarının aksine iş hayatında kendi ömründe başarıya ulaşamaz. Der Spiegel’e göre kuru meyvelerin piyasasının artık kalmaması ya da ZDF belgeseline göre Carl’ın “soğukkanlı bir tüccardan çok neşeli bir çapkın” ve “para harcamaya daha meraklı biri” olması, ana işinde giderek artan borçlara yol açar. Herz ona sürekli kredi vermek zorunda kalır ve bu kredileri şirket hisseleriyle tahsil eder. 1953’ün sonuna gelindiğinde Herz, Tchilinghiryan’ın tüm hisselerini toplam 225.000 Mark karşılığında devralmıştır; böylece Carl artık şirketin dışında kalır.
Ayrıca 1953 yazında gerçekleşen bir davadan dolayı şirketin adı değiştirilmek zorunda kalır. Rakibi Schilling, isim benzerliği ve karışıklık nedeniyle dava açmıştır. Bundan sonra şirketin adı Frisch-Röst-Kaffee Max Herz GmbH olur. Ancak Herz, o zamana kadar zaten tanınmış olan Tchibo markasını korur. Onun ve daha sonra çocuklarının yönetiminde Tchibo, Almanya’nın en büyük tüketim malları ve perakende şirketlerinden biri hâline gelir.
Carl Tchilinghiryan içinse işler kötüye gider. Tchibo’daki hisselerini satması diğer işlerini kurtaramaz ve iflasını açıklamak zorunda kalır. Sonrasında hayatının nasıl devam ettiği net olarak bilinmemektedir. 8 Mayıs 1987’de vefat eder ve Hamburg Ohlsdorf Mezarlığı’nda (Plan O 12) aile mezarlığına defnedilir.
Bir kahve fincanında dünya
Carl Tchilinghiryan’ın hikâyesi, özellikle ticarette farklı halklar arasında çok eski bağlantılar olduğunu hatırlatır. “Kolonyal eşya ticareti” tabiri de bu bağlantılardan birini açıkça ortaya koyar. Ancak görünüşte tipik bir Alman şirketi olan Tchibo’nun Ermeni köklerini veya isminin hikâyesinin bugün neredeyse hiç bilinmemesi dikkat çekicidir. Bu hikâye, bir kahve fincanında saklı pek çok şaşırtıcı hikâyeden sadece biridir. Başka hangi ürünler Alman-Türk veya Alman-Osmanlı ilişkilerinden etkilenmiştir? TAM Müzesi olarak biz, bu hikâyelerin izini sürüyor ve araştırıyoruz.
Quellen/Sources:
HANDEL / KAFFEE - Heiß wie die Hölle. In: Der Spiegel 42/1962 vom 17. Oktober 1962, online auf spiegel.de.
Tchibo wird mit Kaffee und „Kram“ zum Großunternehmen – NDR Fernsehen: Unsere Geschichte vom 14. Januar 2022, online auf ndr.de
„Tchibo, the Coffee Company of Carl Tchilinghiryan and Max Herz“ Auf: Art-A-Tsolum. All about Armenia, https://allinnet.info/news/tchibo-the-coffee-company/